درمانگری، کاربردی دیگرگونه برای شعر

بشر از هزاران سال پیش در مراسم آیینی خود از سرودهایی بهر می­برد که روان او را آرامش می­بخشید و سرشت خوش­ذوق او را ارضا می­کرد. ایرانیان هم از جادوی کلمات در جشن­های مذهبی، لالایی­ها، کتاب­ها و هنگام شادی­ها استفاده می­کردند. گرچه جایگاه شعر در میان هنرهای هفتگانه باعث شده تصور شود بزرگترین کاربرد شعر خطّ هنری آن است؛ ولی در عصر حاضر با گذشت زمان به تکرار دیگرگونه­ای از همان کاربردهای ابتدایی رسیده­ایم. هنوز لالایی­ها جایگاه ویژه­ای در پرورش کودکان دارند و محققان زبان­شناس دربارۀ اهمیت این نوعِ شعر پژوهش می­کنند یا برای زدودن اضطراب­های درونی تفألی به دیوان حافظ می­زنیم تا با غزلی آرامش یابیم یا در جشن­های نوروز و یلدا به خوانش دیوان بزرگان شعر و ادب می­پردازیم و یا حتی در پرورش فرزندانمان مفاهیم آموزشی را در قالب شعر به آنها می­آموزیم. اما بزرگ­ترین و دیگرگونه­ترین کاربرد شعر در عصر حاضر، استفاده از آن در درمان رفتارهای روانی است. البته شرط بهره­گیری از شعر در درمان بیماران، آشنایی درمانگر با هنر شعر، مضامین، پیشینۀ ادبیات منظوم و خوانش صحیح و تأثیرگذار آن است. لرنر معتقد است که هنر داستان­سرایی در میان درمانگران شعر باید پرورش پیدا کند (Lerner, 1997: 87). پیشینۀ شعردرمانی (Poetry therapy) به سال 1751 م باز می­گردد. بنجامین فرانکلین^[1] در آمریکا بیماران خود را با روش­هایی چون خواندن شعر، سرودخوانی و سرودن شعر درمان می­کرد. نتایج  مثبت این تحقیق باعث شد که الی گریفر^[2]، جک رجی لی دی^[3]، آرتور لرنر^[4] و دیگران تلاش­هایی برای معرفی این شیوۀ درمان انجام دهند و سرانجام در سال 1997 م انجمن ملی شعردرمانی در آمریکا تأسیس شد. پس از آن نیز پژوهش­های زیادی در این زمینه صورت گرفت و اثر مثبت شعر بر آشفتگی­های روانی تأیید شد از جمله Edgar, Haley, Levit (1969)، Ross (1977)، پنبیکر (1988)، گلدن (1994)، بولتون و همکاران (1998)، Tamura (2001) و کمیل (2007) و تنگر و همکاران (2009) و تعدادی دیگر که به تأثیر شعردرمانی بر افزایش عزت نفس، خوداکتشافی و خوداظهاری و کاهش میزان سرکوب هیجان و اضطراب پرداختند. در آمریکا با شعردرمانی به بیماران سرطانی و افرادی که در وضعیت نزدیک به مرگ قرار دارند کمک می­کنند تا به آرامش دست پیدا کنند و در روند درمان خود وضعیت مطلوبی را تجربه کنند.¹ شعردرمانی تنها در زمینه پزشکی سودمند نیست، این شیوه همچنین در زمینه خدمات اجتماعی اثرگذار است.² در زمینۀ پژوهش، یک تحقیق نشان می­دهد از 203 مقاله پژوهشی حدفاصل سال­های 1969 تا 2010، 154 مقاله (9/75%) در آمریکا، 19 مقاله (4/9%) در آلمان، 13 مقاله (4/6%) در انگلستان، 4 مقاله (2%) در استرالیا، 3 مقاله (5/1%) در ژاپن و سایر کشورها اعم از برزیل، ونزوئلا، کانادا، سوییس و ایتالیا (9/4%) دربارۀ موضوع شعردرمانی در کشور خود پژوهش کرده­اند (هیمز، 2011: 6). در پژوهش دیگر دکتر مازا با معرفی یک مدل چندبعدی در شعردرمانی نشان داد، شعر نسبت به کتاب­درمانی، نمایش­درمانی، هنردرمانی و رقص­درمانی قدرت اثرگذاری بهتری دارد و می­تواند در کنار روایت­درمانی، مجله­درمانی و... بسیار اثرگذار باشد (Mazza & H, 2013: 55). در کشور ما، با وجود پیشینۀ غنی ادبیات منظوم، شعر هیچ­گاه کاربرد درمانی نداشته است و حتی این موضوع در کشور ما مسبوق به سابقۀ پژوهش نیست. تنها در سال 1389 یوخابه محمدیان و دیگران به بررسی اثر شعردرمانی گروهی بر کاهش نشانه­های افسردگی در دانشجویان پرداختند. جامعۀ آماری در این پژوهش 29 دانشجوی دختر خوابگاهی است و درمانگر طی 7 جلسه، اشعاری از شاعران معاصر را به صورت گروهی برای آنان خوانده و ثابت کرده است که پس از این دورۀ شعرخوانی، نشانه­های افسردگی در دانشجویان کمتر شده است. به نظر می­رسد با افزایش رو به رشد اختلالات روانی و بخصوص افسردگی و هزینه­های گزافی که دولت­ها برای تأمین داروهای ضد افسردگی می­پردازند، پژوهش بیشتر دربارۀ شعردرمانی بسیار راهگشاست. به همین دلیل این پژوهش با هدف بررسی تأثیر شعر و گونه­های مختلف آن بر زنان و مردان بزرگسال که دچار افسردگی متوسط و بالا بودند انجام شده است. تفاوت عمدۀ این پژوهش با تحقیق یوخابه محمدیان و دیگران در این است که در پژوهش آنان شرکت­کنندگان الزاماً به نوشتن شعر، تحلیل آن و ویرایش اشعار به عنوان تکلیف می­پرداختند. در حالی که در پژوهش حاضر هدف خوانش شعر و شنیدن آن و دریافت عاطفۀ شعری بوده است. تفاوت دیگر این پژوهش انتخاب جامعۀ آماری متشکل از زنان و مردان و بررسی تفاوت­های نتایج به دست آمده است. ویژگی دیگر این پژوهش، انتخاب اشعار کلاسیک است، در 6 جلسه از 8 جلسۀ برگزار شده اشعار انتخابی از ادبیات منظوم کلاسیک و در دو جلسۀ دیگر از ادبیات منظوم معاصر بوده است. علاوه بر این در انتخاب مضامینِ اشعار، توجه به چالش­برانگیز بودن شعر، شرط انتخاب پژوهشگران بوده است. پرسش اصلی تحقیق این است: چگونه شعر می­تواند کاربرد درمانگری داشته باشد؟ پرسش­های فرعی شالم: 1- آیا زنان و مردان افسرده نسبت به شعر، رفتار اثربخشی از خود نشان
می­دهند؟ 2- آیا مضامین چالش­برانگیز در شعر برای افراد افسرده قدرت تنش­زدایی دارند؟ 3- کدام دسته از زنان یا مردان نسبت به شعردرمانی واکنش بهتری نشان می­دهند؟ 4- آیا شعر در افزایش خوش­بینی زنان و مردان مؤثر است؟ براساس این پرسش­ها فرضیه­های زیر مورد بررسی قرار خواهند گرفت: 1- به نظر می­رسد زنان و مردان افسرده نسبت به شعر رفتار اثربخشی از خود نشان می­دهند. 2- به نظر می­رسد مضامین چالش­برانگیز در شعر قدرت تنش­زدایی از افراد افسرده دارند. 3- به نظر می­رسد زنان نسبت به مردان واکنش بهتری به درمان با شعر نشان دهند. 4- به نظر می­رسد شعر در افزایش خوش­بینی زنان و مردان مؤثر است.



1. Benjamin Franklin


2. Eli Greife


3. Jack. J. Leedy


4. Arthur Lerner